سالروز شکست تاریخی ایتالیا مقابل برزیل، بهانهای شد تا گفتوگوی با محمد فنایی، کمکداور سرشناس فوتبال آسیا انجام دهیم. داوری که افتخار قضاوت در فینال جامجهانی را نهتنها به عنوان تنها ایرانیِ تاریخ، بلکه به عنوان تنها آسیایی در تورنمنت ۱۹۹۴ به میزبانی ایالات متحده بهدست آورد و هنوز هم اتفاقات آن جام را به خوبی در خاطر دارد. پیشکسوت داوری فوتبال ایران، نکات جالب توجهی را ذکر کرد؛ از اشک شوق به خاطر بالا بردن پرچم ایران در فینال جامجهانی تا عذرخواهی آریگو ساکی از فنایی و دریافت پیراهن تیم ملی هلند از دیک ادووکات، سرمربی لالههای نارنجی.
ایالات متحده میزبانی خوبی داشت
با توجه به آن که فوتبال در ایالات متحده تحت عنوان «ساکر» شناخته شده و ورزش اول این کشور در مستطیل سبز، همان فوتبال آمریکایی است، پیشبینی نمیشد از اقبال خوبی در راه برگزاری جامجهانی فوتبال برای اولین بار برخوردار باشد. به محض آغاز تورنمنت اما، آنها نشان دادند لیاقت دریافت امتیاز میزبانی را داشتهاند. این تورنمنت که برای آخرین مرتبه با حضور ۲۴ تیم برگزار شده و پس از آن تعداد تیمها به ۳۲ افزایش یافت، در اوج گرما برگزار شد و شرایط جوی نیز به شدت شرجی بود. هوا آنقدر گرم بود که بین دو نیمه، زمانی که به رختکن میآمدیم، پیراهنهایمان از عرق خیس شده بود و مجبور بودیم با گرفتنِ آبشان، آنها را خشک و برای نیمه دوم دوباره قابل استفاده کنیم. ایالات متحده با وسعتی که از لحاظ جغرافیایی داشت، چندین ایالات را برای میزبانی معرفی کرد و در اکثر استادیومها نیز سیستم تهویه و خنککننده هوای پیشرفتهای وجود داشت. آنچه که برای من جذاب به نظر رسید، تغییر کاربری استادیومهای فوتبال آمریکایی برای جامجهانی بود و همین مورد، باعث میشد ظرفیت حضور هواداران در استادیوم، بیش از سایر ادوار جامجهانی باشد.
از میشیگان و تگزاس تا کالیفرنیا
من در این تورنمنت، مجموعاً ۵ مرتبه قضاوت کردم که ابتدا وظیفه قضاوت در دیدار سوئیس مقابل رومانی در استادیوم «پونتیاک» به میزبانی ایالت میشیگان بر عهده من بود. سپس ۲ روز بعد، دیدار سوئد مقابل روسیه را نیز در همان استادیوم پرچم زدم. داور اول دیدار سوئیس مقابل رومانی از کشور تونس بود و داورِ دیگر دیدار، فرانسوی. در آن زمان، مقر فیفا برای برگزاری دور گروهی تا یک چهارم نهایی مسابقات در شهر دالاس، ایالت تگزاس بود. من دیدار بلغارستان مقابل مکزیک را در نیوجرسی و هلند مقابل برزیل را در تگزاس قضاوت کردم. پس از دیدار برزیل، برای پرچم زدن در نیمهنهایی انتخاب نشدم و فکر میکردم کارم در این تورنمنت با ۴ قضاوت تمام شده است اما فیفا من را برای دیدار فینال انتخاب کرده بود. این افتخار را داشتم تا دیدار نهایی را نیز در استادیوم «رز بول» کالیفرنیا قضاوت کنم و تعداد قضاوتهایم در تورنمنتی که مجموعاً ۵۲ دیدار داشت، به ۵ برسد.
تغییر قوانین آفساید پس از جنجال هلند
در دیدار یک چهارم نهایی، من به همراه داور اول که از کشور کاستاریکا بود و دیگر کمک داور دیدار، یوسف القطان بحرینی وظیفه قضاوت را بر عهده داشتیم. ۲ تیم، ترکیبی از برترین بازیکنان جهان را در اختیار داشتند و ناگهان در نیمه دوم، طوفان گلزنی به راه افتاد. در مدت ۳۰ دقیقه، ۵ مرتبه دروازهها باز شد که سهم برزیل در این میان، ۳ گل بود. پیش از آن که ببتو گل دوم سلسائو را وارد دروازه هلند کند، روماریو در آفساید به سر میبرد و مدافعان هلند به هوای آنکه بازیکن حریف در آفساید است، برای لحظاتی بازی را رها کردند. کمک داور بحرینی اما هیچ کمکی به داور کاستاریکایی نکرد و داور اول نیز خودش آفساید را تشخیص نداد. ببتو گل زد و هلندیهای معترض، حدود ۱۰ دقیقه بازی را متوقف کردند. پس از این بازی، قوانین آفساید دچار بازنگری شده و تبصرههای دیگری به آن اضافه شد. البته ادووکات پس از بازی، علیرغم آنکه حذف شده بودند، به رختکن داوران آمد و به نشانه عذرخواهی، پیراهن تیمشان را به من و دیگر داوران به همراه یک ساعت مچی اهدا کرد. هنوز آن ساعت را به همراه دارم و این کار نشان از شخصیت بسیار قابل احترام و حرفهای آنها داشت.
بخاطر محرومیت مارادونا، شهر به آشوب کشیده شد
هواداران تیم ملی آرژانتین پس از اعلام محرومیت مارادونا شهر را به آشوب کشیدند و اعتراضاتشان چند ساعت به طول انجامید. مارادونا آنقدر محبوب بود که تصمیم برای محرومیتش، کاملاً مخاطرهآمیز باشد اما مسئولان فیفا از جمله سپ بلاتر، به خوبی عدالت را با صرفنظر از بزرگی نام مارادونا در تورنمنت به اجرا درآوردند. آرژانتین هم در ادامه با قبول شکست مقابل بلغارستان، از دور مسابقات کنار رفت. دیدار بلغارستان مقابل مکزیک البته بدون حاشیه نبود و اشتباه فاحش داور در اعلام نکردن پنالتی به سود بلغارستان روی هریستو استویچکوف، میتوانست سرنوشت بازی را تحت تاثیر قرار بدهد. بلغارها این دیدار را سرانجام در ضربات پنالتی پیروز شدند و اشتباه داور آنچنان به چشم نیامد. مسئولان برگزاری مسابقات و ناظر داوری اما، از اشتباه «جمال شریف» سوریهای چشمپوشی نکرده و حق قضاوت در ادامه تورنمنت را از او گرفتند.
اولین تورنمنت با کمکداور تخصصی
تا سال ۱۹۹۰ و جامجهانی ایتالیا، کمکداور تخصصی در مسابقات به کار گرفته نمیشد و گاهی فاجعه داوری رخ میداد. در برخی دیدارها، داوران اول که برای ایستادن کنار خط انتخاب میشدند، نمیدانستند چگونه باید پرچم بزنند و همین ماجرا، باعث شد فیفا به فکر استفاده از کمکداوران تخصصی بیفتد. بنابراین برد بینالمللی، به این نتیجه رسید که برای اولین بار در تاریخ جامجهانی، از کمکداور تخصصی استفاده کند که البته آنها این کار را در المپیک تابستانی ۱۹۹۲ بارسلون هم به صورت آزمایشی انجام دادند و نتیجه گرفتند.
هاولانژ از قضاوت من حمایت کرد
در ابتدای امر، با توجه به میزبانی ایالات متحده از این مسابقات، فکر نمیکردم برای حضور در تورنمنت انتخاب شوم؛ چه برسد به اینکه در فینال حضور داشته باشم. البته عملکردم در مسابقات دور گروهی و سپس دور حذفی، آنقدر خوب بود که بالاترین امتیاز را در میان کمکداوران به دست آورده و برای حضور در فینال انتخاب شوم. ساندرو پل هم عملکرد بسیار خوبی داشت. با توجه به روابط ایران و آمریکا، به سختی ویزای من صادر شد و با حواشی بسیاری راهی ایالات متحده شدم. آنجا هم برخی به کارگروه انتخاب داوران فیفا اعلام کرده بودند برای حضور در مسابقات حساس، داور عراقی و ایرانی انتخاب نکنند اما ژائو هاولانژ، رئیس وقت فیفا، قاطعیت خاص خودش را داشت و اعلام کرد این گروه، بهترین داوران تورنمنت هستند و نمیتوانیم داوران دیگری که سطح پایینتری دارند را جایگزین کنیم. در طول دیدار فینال، کمک داور پاراگوئهای در یک صحنه آفساید اعلام نکرد و ساندرو پل با تیزبینی، موفق شد آفساید را از زاویهای نه چندان مناسب، تشخیص دهد. زمانی که پس از تورنمنت از او پرسیدند چرا به تصمیم کمکِ پاراگوئهای اطمینان نکردی، پاسخ داد از محمد فنایی بپرسید! اگر من در آن صحنه به اشتباه سوت میزدم، مشخص نبود چه سرنوشتی در انتظارمان است. وقتی کمک داور اشتباه کند، اینگونه نیست که بگویند خب داور و کمکداورِ دیگر بیتقصیرند. با یک اشتباه، عملکرد کل تیم داوری زیر سوال میرود.
وظیفه کمکداور، بسیار حیاتی است
با گذر زمان، میبینیم که نام کمکداور از (LinesMan) به (Assistant Referee) تغییر کرده و دیگر خط نگهداری، وظیفه اصلی نیست! کمکداور میتواند حتی پنالتی اعلام کند (با تایید نهایی داور اول) و همین ماجرا، نشان از بالا رفتن تاثیر تصمیمات کمکداوران بر اتفاقات بازی دارد. آنگونه که قطر از امکاناتش برای برگزاری جامجهانی ۲۰۲۲ رونمایی میکند، به زودی شاهد کمرنگتر شدن نقش داور و کمکداور در دیدارها خواهیم شد و روباتیک شدن اینگونه مسائل، کمی ناراحت کننده است. البته که اشتباهات را به حداقل میرساند اما باید توجه کرد فوتبال، یکی از معدود رشتههای ورزشی بود که قاضی میدان در آن حرف اول و آخر را میزد و حذف داور، زنگ خطر را به صدا درخواهد آورد. با این پیشرفتها، بدون شک داوران ما شانس حضور در میادین بینالمللی را بیش از پیش از دست خواهند داد؛ زیرا برای کسب مجوز حرفهای، باید دانش روز جهان را در اختیار داشته باشید.
دعاهای باجو تاثیرگذار نبودند!
در طول ضربات پنالتی فینال، من مسئول برقراری نظم در میانه میدان بودم که مبادا بازیکنان دو تیم با یکدیگر درگیر شوند. ناگهان پیش از اولین ضربه پنالتی، دیدم باجو از دیگران فاصله گرفت و زمانی که به او تذکر دادم در همان محل در نظر گرفته شده برای بازیکنان ایتالیا بازگردد، پاسخ داد «مشغول دعا کردن هستم!». او دعا کرد فرانکو بارسی ضربهاش را از دست ندهد اما در نهایت، هم کاپیتان ایتالیا پنالتی را از دست داد و هم باجو، خودش ضربه را به طاق آسمان کوبید. جالب اینجاست پنالتی هر دو نفر نیز مسیر مشابهی را به سمت آسمان طی کرد!
* باجو پیرو مذهب بودائیسم است.
معذرتخواهی «ساکی» در اوج ناراحتی
در آن تورنمنت، ایتالیا اصلاً خوب نبود و به سختی از گروهش صعود کرد. آنها بدون روبرتو باجو، شاید نمیتوانستند راهی دیدار فینال شوند. از طرف مقابل اما برزیل برای حضور در دیدار فینال، کاملاً شایسته بود. برزیلیها فقط مقابل ایتالیا خوب بازی نکردند که آن هم به سبب فشار روانی دیدار فینال، طبیعی به نظر میرسید. آن زمان پیش از آغاز دیدار، پرچم کشور داوران هم به اهتزار درمیآمد و زمانی که پرچم سه رنگِ کشورم را بر فراز استادیوم رز بول دیدم، اشک شوق در چشمانم حلقه زد. جام جهانی ۹۴، اولین و آخرین باری بود که به دستور پرزیدنت بیل کلینتون، به داوران مدال یادبود اهدا نشد و نماد طلایی جامجهانی در ابعاد کوچکتر را به داوران هدیه دادند. من به همراه ساندرو پل، پس از دیدار فینال حدود ۵۰ هزار دلار پاداش گرفتیم که مبلغ بسیار قابلتوجهی بود. پیش از آغاز دیدار، ژورنالیستهای ایتالیایی با دیدی از بالا به پایین نسبت به من صحبت کرده و میپرسیدند چگونه از کشوری آسیایی به این مرحله رسیدهای و آیا پتانسیل کافی برای قضاوت را داری؟! البته پس از دیدار، آریگو ساکی درحالی که تیمش به دراماتیکترین شکل ممکن جام را از دست داده بود، به سمت من آمد، بابت عملکردم به من تبریک گفت، در آغوشم کشید و بابت صحبتهای خبرنگاران هموطنش هم صمیمانه عذرخواهی کرد.